Przedstawienie zagadnienia:

10 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwaliło jeden z ważniejszych dokumentów w historii – Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Z biegiem lat, dokument ten, w którym wszystkie prawa uznane zostały za uniwersalne, niezbywalne i nienaruszalne, stał się nieodzownym elementem prawa zwyczajowego.

Afryka Subsaharyjska jawi się jako szczególny region, gdyż sytuacja tam panująca wydaje się zaprzeczać zasadzie uniwersalności. Oczywiście nie należy zapominać, że prawa człowieka łamane są każdego dnia na każdym kontynencie, jednak rzeczywistość Czarnego Lądu stawia pojęcie godności ludzkiej w innym świetle.

Art. 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka mówi, że Każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt (…), opiekę lekarską (…) oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek (…) choroby. Realizacja tego prawa, w obliczu trudnej sytuacji ekonomicznej i społecznej w państwach Afryki Subsaharyjskiej, jest realnie zagrożona. Stan ten uwidacznia się m.in. w dostępie do usług wykwalifikowanego personelu medycznego, lekarstw i szczepień, a także do placówek medycznych. Jest to bardzo ważne w przypadku warunków szczególnego zagrożenia życia, jak konflikty zbrojne, katastrofy naturalne czy epidemie. Według najnowszego raportu Światowej Organizacji Zdrowia, w latach 2000-2009 w Afryce pracowało niemal 29 tys. wykwalifikowanych lekarzy i pielęgniarek, co w zderzeniu z populacją liczącą ponad 800 milionów daje mniej niż 1 pracownika medycznego na 10 tys. mieszkańców3. I chociaż według statystyk sytuacja się poprawia, to wciąż pozostaje wiele do zrobienia.

W 2000 roku Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło Deklarację Milenijną, stanowiącą swego rodzaju odpowiedź społeczności międzynarodowej na największe wyzwania, przed którymi stał świat na przełomie tysiącleci. Wśród tzw. Milenijnych Celów Rozwoju znalazły się takie kwestie, jak ograniczenie umieralności dzieci, zapewnienie ochrony zdrowotnej matkom oraz walka z HIV/AIDS, malarią i innymi chorobami zakaźnymi. Aby te cele osiągnąć, konieczne jest zintensyfikowanie działań na polu opieki medycznej. Wśród podmiotów aktywnie włączających się w poprawę jakości zdrowia w krajach Globalnego Południa znajdują się organizacje międzynarodowe, państwa, organizacje pozarządowe, placówki misyjne oraz prywatni donatorzy.

Warsztat ma na celu wskazanie gdzie i w jakim stopniu prawo do opieki medycznej jest naruszane i w jakich państwach sytuacja jest najtrudniejsza. Przedstawione zostają też przykładowe działania na rzecz poprawy stanu zdrowia mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej przez różnych aktorów międzynarodowych.

Cel zajęć:

Podniesienie wiedzy uczniów z zakresu prawa do ochrony zdrowia oraz jego stanu realizacji w Afryce Subsaharyjskiej.

Cele szczegółowe:

– uczeń wie, że każdy człowiek ma nienaruszalne prawo do opieki medycznej,

– uczeń potrafi wymienić przyczyny niedostatecznej opieki zdrowotnej w Afryce,

– uczeń potrafi wskazać na konsekwencje złej opieki medycznej oraz grupy najbardziej narażone na utratę zdrowia lub życia,

– uczeń potrafi wymienić najważniejsze podmioty działające w obszarze ochrony zdrowia na świecie.

Metody:

analiza tekstów źródłowych, praca w grupach metodą metaplanu, dyskusja, wykład

Przebieg zajęć:

1. Powitanie i wprowadzenie do tematu

Prowadzący wita się z uczniami. Zapoznaje ich z tematyką zajęć oraz robi krótkie wprowadzenie do tematu. Przytacza dwa artykuły z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Podkreśla, że dokument ten zbiera wszystkie podstawowe prawa człowieka. Zwraca uwagę na

fakt, że prawa te mają charakter uniwersalny, nienaruszalny i niezbywalny, co oznacza, że wszyscy ludzie mają takie same prawa, których przestrzeganie jest sprawą natury etycznej; nikt też nie może się tych praw zrzec. Każdego dnia dochodzi do tysięcy przypadków łamania

praw, jednak na niektórych kontynentach sytuacja jest o tyle szczególna, że łamane są prawa najbardziej podstawowe, mające wpływ na życie ludzkie; nikt też nie bierze odpowiedzialności za tę sytuację.

2. Praca w grupach metodą metaplanu

 Prowadzący dzieli uczniów na 4 grupy. Rozdaje im materiały źródłowe dotyczące przestrzegania prawa do opieki zdrowotnej w Afryce i na świecie. Grupy, na podstawie tekstów źródłowych, odpowiadają na 4 pytania: Jaka sytuacja panuje w obszarze zdrowia w Afryce Subsaharyjskiej? Jak powinna funkcjonować opieka medyczna, aby prawo nie było łamane? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? Wnioski, czyli co dalej? Uczniowie mają 15 minut na przygotowanie się do odpowiedzi.

3. Prezentacja wyników prac poszczególnych grup

Uczniowie prezentują swoje odpowiedzi. Zarówno pozostałe grupy, jak i prowadzący mogą uzupełniać odpowiedzi. Wszystkie cztery pytania składają się na analizę sytuacji panującej w dziedzinie opieki zdrowotnej w Afryce. Prowadzący zadaje uczniom pytania:

Co wydaje się być największym problemem w sferze opieki medycznej i dlaczego?

Kto ponosi odpowiedzialność za tę sytuację?

Jaki jest związek między dostateczną opieką medyczną a edukacją?

4. Mini-wykład

Prowadzący raz jeszcze nawiązuje do zagrożeń dla zdrowia mieszkańców kontynentu afrykańskiego oraz ich przyczyn. Informuje uczniów, że w sferze ochrony zdrowia pracuje wiele podmiotów działających na skalę międzynarodową, regionalną i lokalną. Przedstawia działalność wybranych aktorów podkreślając, że często działają one wspólnie dla osiągnięcia lepszych rezultatów. Na koniec prowadzący przytacza też przykład wzajemnych ubezpieczeń

zdrowotnych jako jedno z rozwiązań systemowych.

5. Dyskusja i podsumowanie

Prowadzący dziękuje uczniom za uwagę. Podkreśla znaczenie działalności międzynarodowych podmiotów na rzecz poprawy opieki medycznej w Afryce Subsaharyjskiej. Na zakończenie stawia kwestię do rozważenia: Czy Powszechna Deklaracja Praw Człowieka to tylko puste słowa?

Załączniki:

Zał. 1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Artykuł 2

Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklaracji bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu.

Nie wolno ponadto czynić żadnej różnicy w zależności od sytuacji politycznej, prawnej lub międzynarodowej kraju lub obszaru, do którego dana osoba przynależy, bez względu na to, czy dany kraj lub obszar jest niepodległy, czy też podlega systemowi powiernictwa, nie rządzi się samodzielnie lub jest w jakikolwiek sposób ograniczony w swej niepodległości.

Artykuł 25

1. Każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego i jego rodziny, włączając w to wyżywienie, odzież, mieszkanie, opiekę lekarską i konieczne świadczenia socjalne, oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości lub utraty środków do życia w inny sposób od niego niezależny.
2. Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy. Wszystkie dzieci, zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie, korzystają z jednakowej ochrony społecznej.

Zał. 2. Jak wygląda sytuacja?

Afryka Subsaharyjska to region zdominowany przez państwa o najniższych wskaźnikach rozwoju społecznego. Średnia długość życia mieszkańców tej części Afryki wynosi 52 lata, co w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi (80 lat) przyjmuje rzeczywiście niską wartość. Chociaż sytuacja się poprawia, to statystyki wciąż pozostawiają wiele do życzenia. W najgorszym położeniu zdają się być najmłodsi: co siódme dziecko umiera przed ukończeniem 5 roku życia. Wśród przyczyn tych zgonów są biegunka, zapalenie płuc, malaria, przedwczesne narodziny i komplikacje podczas porodu. Bez wątpienia wpływ na wysoki wskaźnik śmiertelności ma ogólne osłabienie organizmu spowodowane niedożywieniem i brakiem dostępu do bezpiecznych źródeł wody. Kolejną grupą podwyższonego ryzyka są kobiety. W krajach Globalnego Południa prawdopodobieństwo, że kobieta umrze z powodu uleczalnych i możliwych do uniknięcia komplikacji związanych z ciążami i porodami wynosi 1:75 (w regionach wysoko rozwiniętych prawdopodobieństwo to kształtuje się na poziomie 1:7300). W przypadku obu grup ważna jest opieka ze strony wykwalifikowanego personelu medycznego. W Afryce według danych Światowej Organizacji Zdrowia na 10 tys. osób przypada mniej niż jeden lekarz oraz 11 pielęgniarek i położnych. Wśród problemów natury zdrowotnej nie można także zapomnieć o zachorowalności na AIDS. Mimo że liczba osób zarażających się wirusem HIV spada z roku na rok, to wciąż w Afryce odsetek ten jest największy.

Zał. 3. Jakie są przyczyny utrudnionego dostępu do opieki medycznej?

Próbując odpowiedzieć na to pytanie, jako punkt wyjścia należy potraktować wydatki na sektor zdrowia. W krajach Afryki Subsaharyjskiej jest to jedynie 6,2% PKB (Produkt Krajowy Brutto), z czego 45% to oficjalne przepływy rządowe. Fakt ten wpływa zarówno na liczebność kadry medycznej, jej wykwalifikowanie, ale też na zarobki (w 2007 r. w Zimbabwe doszło do strajku lekarzy, gdyż ich zarobki wynosiły mniej niż 1$ dziennie. Liczba zagranicznych lekarzy i pielęgniarek pracujących w Afryce ciągle jest zbyt mała na tak ogromną populację. Ma to wpływ m.in. na śmiertelność matek podczas porodów. Kolejną przyczyną wysokich wskaźników umieralności jest niski poziom świadomości społecznej. Konsekwencje edukacyjnych uchybień widać m.in. w ilości przypadków zarażeń wirusem HIV czy liczbie dokonywanych aborcji. Stąd ciągle podkreślany jest fakt, że każdemu działaniu w sferze zdrowia powinna towarzyszyć kampania edukacyjna, skierowana przede wszystkim do mieszkańców najuboższych regionów. Najbardziej chyba powszechnym czynnikiem, wpływającym na fakt, że społeczeństwo nie korzysta z usług medycznych, jest niski standard życia. Niejednokrotnie ludzi nie stać na fachową opiekę. Podobny problem stanowią wysokie ceny leków. Standard życia wpływa pośrednio także na poziom zachorowalności; niedożywienie, złe warunki sanitarne czy brak dostępu do bezpiecznych źródeł wody mają swoje konsekwencje w postaci obniżonego stanu zdrowia.

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o klęskach naturalnych i konfliktach zbrojnych. Są

to sytuacje o charakterze szczególnie wysokiego zagrożenia dla zdrowia, m.in. przez możliwość wybuchu epidemii. Przy utrudnionym dostępie do leków i wykwalifikowanej kadry jedyną nadzieją może okazać się pomoc humanitarna. Przykładem może być trwająca wojna domowa w prowincji Darfur w zachodnim Sudanie. Ludność, nękana przez bombardowania ze strony rządu oraz najazdy partyzanckich bojówek, zmuszona jest opuścić miejsce zamieszkania w poszukiwaniu azylu. I choć znajduje go w licznych obozach dla uchodźców, to i tam życie nie jest łatwe, głównie z powodu przeludnienia i braku wystarczającej ilości pożywienia i lekarstw. Za inny przykład może posłużyć Angola. Zniszczone 27-letnią wojną domową państwo ma ogromne problemy w odbudowaniu swojej gospodarki, co uwidacznia się m.in. w problemach związanych z zagwarantowaniem odpowiedniej i wystarczającej opieki medycznej. 

Zał. 4. Podmioty aktywne w sferze ochrony zdrowia

WHO – Światowa Organizacja Zdrowia – www.who.int

UNICEF – Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci – www.unicef.org

UNFPA – Fundusz Ludnościowy Narodów Zjednoczonych – www.unfpa.org

UNAIDS – Program Narodów Zjednoczonych ds. AIDS – www.unaids.org

WFP – Światowy Program Żywnościowy – www.wfp.org

Międzynarodowy Czerwony Krzyż – www.icrc.org

Organizacje pozarządowe (Lekarze Bez Granic, Oxfam, Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej, Salezjański Wolontariat Misyjny) – www.msf.org, www.oxfam.org, www.pcpm. org.pl, www.swm.pl 

Zał. 5. Wzajemne ubezpieczenia zdrowotne w Afryce Subsaharyjskiej

Fragment sprawozdania Parlamentu Europejskiego w spr. Systemów opieki zdrowotnej

w Afryce Subsaharyjskiej i zdrowia na świecie z 6.09.2010 r.

Różne kraje afrykańskie z pomocą społeczności międzynarodowej rozpoczęły realizację obiecujących inicjatyw. Na przykład Burkina Faso, Senegal, Burundi, Demokratyczna Republika Konga i Wyspy Zielonego Przylądka włączyły się w program wspierany przez organizacje pozarządowe. Ten ambitny program nazwano „Prawo do zdrowia”. Stawia on na podejście oparte na wspólnotach, a w wymienionych krajach bierze w nim udział 153 organizacji tworzonych przez wspólnoty. Ponadto jest powiązany z innymi programami: „Godna praca, godne życie”, „Bezpieczeństwo i niezależność żywnościowa” – zdrowia nie można bowiem oddzielić od wykorzeniania ubóstwa, zwalczania głodu i nierówności społecznych. Główną ideą programu jest praca w sieciach, w których poszczególne towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych wspierają się i wzajemnie wzmacniają na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Dzięki temu mogą one nie tylko działać skuteczniej na własnym szczeblu, ale również wpływać na politykę ubezpieczeń społecznych i zdrowia publicznego w krajach, w których prowadzą działalność. W Burkina Faso rząd analizuje projekt powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. W Burundi projekt tworzenia towarzystw ubezpieczeń wzajemnych może się oprzeć na systemie o mocnej strukturze – od podstaw aż do najwyższych szczebli. W tym kraju ponad 100 000 producentów należy do Krajowej Konfederacji Plantatorów Kawy; za cel postawiono sobie utworzenie w jej ramach 25 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, pogrupowanie ich w 5 związków, a te z kolei w krajową federację. W Demokratycznej Republice Konga struktury ubezpieczeń wzajemnych – np. towarzystwo wzajemnych ubezpieczeń zdrowotnych Musaru we wschodniej części kraju – z trudem utrzymują się wobec „konkurencji” organizacji pozarządowych, które leczą za darmo, zwłaszcza na obszarach objętych konfliktem. W regionie tym jednak do tworzenia różnych form ubezpieczeń wzajemnych aktywnie zachęcają kościoły, działające w ustabilizowanej i skutecznej sieci.